نشست تخصصی با موضوع «بریکس و چشم‌اندازهای آینده» در روز یکشنبه، ۲۷ آبان ۱۴۰۳، به میزبانی معاونت پژوهشی دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی با همکاری پژوهشکده وزارت اقتصاد و دارایی برگزار شد. این نشست با حضور کارشناسان برجسته حوزه روابط بین‌الملل به تحلیل جایگاه و تحولات این ائتلاف اقتصادی پرداخت. در این رویداد، دکتر لیو لان‌یو (استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه چینگهوآ)، دکتر علیرضا نوری (استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی) و دکتر محسن شریعتی‌نیا (استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی) به‌عنوان سخنرانان اصلی حضور داشتند و دکتر حیدرعلی مسعودی (استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی) نیز مدیریت این نشست را برعهده داشت.
سخنرانان به بررسی جامع نقش بریکس در نظام بین‌الملل پرداختند و تحولات اخیر این ائتلاف را تحلیل کردند. همچنین، جایگاه چین، روسیه و ایران در بریکس و تأثیر آن بر چشم‌انداز این گروه به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفت. این نشست فرصتی برای تبادل نظر علمی پیرامون موضوعات کلیدی در اقتصاد سیاسی بین‌الملل و روابط قدرت‌های نوظهور بود.
در بخش اول نشست، بر اهداف و روند تکاملی بریکس و نقش چین در این ائتلاف تأکید شد. هدف اولیه بریکس از آغاز، تقویت همکاری‌های اقتصادی و افزایش صدای کشورهای درحال توسعه بود، اما از سال ۲۰۱۷ به بعد، تمرکز رهبران این ائتلاف به سوی ایجاد یک نظام بین‌المللی عادلانه‌تر تغییر یافت. چین، به عنوان یکی از اعضای کلیدی، تلاش کرده تا بریکس را فراتر از اصلاح نظام اقتصادی تحت سلطه غرب هدایت کند و بر تقویت سیاست‌های امنیتی و ایجاد روابط سطح بالا تمرکز کند. از سال ۲۰۱۸، چین به صراحت اعلام کرد که مقابله با هژمونی و سیاست‌های قدرت‌طلبانه کشورهای شمال باید به یکی از اولویت‌های بریکس تبدیل شود. در سال‌های اخیر، چین خود را به عنوان عضوی از «جنوب جهانی» معرفی کرده و بر توسعه روابط با کشورهای درحال توسعه تأکید ویژه‌ای داشته است.
نقش فعال چین در مدیریت بحران‌های بین‌المللی نیز به عنوان بخشی از استراتژی جدید این کشور مورد توجه قرار گرفت؛ به‌ویژه با تشکیل گروه صلح‌دوستان اوکراین، که نمونه‌ای از تلاش‌های چین برای ایفای نقش سازنده‌تر در مسائل جهانی است. موافقت غیرمنتظره چین با عضویت ایران در بریکس نیز به عنوان نشانه‌ای از تمایل تدریجی این کشور برای کاهش نفوذ غرب تعبیر شد. رهبری کنونی چین، برخلاف سیاست‌های پیشین، به دنبال اتخاذ سیاست‌های پویا و تسریع در پیشرفت چین در عرصه بین‌المللی است. با این حال، چالش‌های متعددی پیش روی این کشور وجود دارد و رویکرد سنتی پنهان کردن توانمندی‌ها دیگر نمی‌تواند موانع پیشرفت چین را برطرف کند.
یکی از محورهای مهم جلسه، تحلیل محدودیت‌ها و چالش‌های بریکس بود. با وجود تلاش‌های فراوان، این ائتلاف هنوز نتوانسته به یک بلوک ژئوپلیتیکی تبدیل شود و احتمالا هم این ظرفیت را نداشته باشد. اختلافات داخلی، مانند تنش‌های مرزی میان هند و چین و تفاوت رویکردهای سیاسی روسیه، به عنوان موانع اصلی بر سر راه هماهنگی میان اعضا شناخته شدند. درحال حاضر، تنها چین از توانایی رقابت مستقیم با آمریکا برخوردار است و سایر اعضا هنوز به چنین سطحی از قدرت نرسیده‌اند. آمریکا نیز بریکس را به عنوان یک چالش استراتژیک تلقی می‌کند و چین باید در این مورد، جانب احتیاط را پیش بگیرد.
در بخش دوم نشست، به بررسی مواضع و استراتژی‌های روسیه نسبت به بریکس و جایگاه این ائتلاف در سیاست خارجی مسکو پرداخته شد. برخلاف نگاه ایدئولوژیک و بلندمدت‌تر چین، رویکرد روسیه به بریکس رئالیستی و مبتنی بر عمل‌گرایی است. روسیه بریکس را به عنوان ابزاری برای تقویت نفوذ خود در نظم بین‌المللی درحال گذار می‌بیند و بر تقویت وابستگی متقابل اقتصادی میان اعضا تأکید دارد.
با اشاره به سند «مفهوم مشارکت روسیه در بریکس» (۲۰۱۳)، بیان شد که بریکس به عنوان یک نیروی نوظهور در حکمرانی جهانی، با اتکا بر قدرت اقتصادی رو به رشد اعضا، قادر است تغییرات عمده‌ای در موازنه قدرت جهانی ایجاد کند. اهداف استراتژیک روسیه در بریکس شامل اصلاح نظام اقتصاد جهانی، ایجاد نظم عادلانه‌تر و باثبات‌تر، تقویت اصل حاکمیت قانون و اصل عدم مداخله است. سیاست خارجی چندبرداری روسیه نیز به گونه‌ای طراحی شده که بریکس را به عنوان بستری برای گسترش روابط بین‌المللی و تقویت موقعیت ژئوپلیتیک مسکو به کار می‌گیرد.
اهداف موضوعی روسیه در بریکس در چهار حوزه اصلی تعریف شده است: در حوزه سیاسی، تقویت حاکمیت قانون و نظم بین‌المللی؛ در حوزه امنیتی، افزایش ثبات استراتژیک و مقابله با تهدیدات مشترک همچون تروریسم و پولشویی؛ در حوزه اقتصادی، اصلاح ساختار اقتصاد جهانی و توسعه همکاری‌های مالی، تجاری و صنعتی؛ و در حوزه فرهنگی، ترویج تعاملات چندجانبه و گسترش روابط فرهنگی. با این حال، در نشست ۲۰۲۴ بریکس در کازان، رویکرد روسیه به‌طور ویژه بر دموکراتیزه کردن نظام بین‌المللی، حمایت از حاکمیت کشورها و تقویت نقش بریکس در نظام پولی و مالی جهانی متمرکز بود. اما برخلاف انتظارها، این نشست موفق نشد بحران اوکراین را به نفع روسیه حل و فصل کند.
دو پیشران اصلی در سیاست روسیه نسبت به بریکس معرفی شد: پیشران سلبی و پیشران ایجابی. پیشران سلبی به واکنش‌های روسیه نسبت به فشارهای غرب مربوط می‌شود که به دلیل عدم پذیرش مسکو از سوی آمریکا و اتخاذ راهبرد «مهار تهاجمی» علیه آن شدت یافته است. در این چارچوب، بریکس به عنوان ابزاری برای مقابله با تحریم‌ها و نمایش مقاومت روسیه در برابر تلاش‌های غرب برای انزوای آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مقابل، پیشران ایجابی، بر تلاش روسیه برای تقویت استقلال راهبردی، تسریع در تغییر نظم جهانی و حمایت از جهان جنوب تأکید دارد و بریکس به عنوان سکویی برای ارتقای جایگاه و نقش مسکو در نظام بین‌المللی دیده می‌شود. در تحلیل وضعیت نظم بین‌المللی، کاهش سلطه آمریکا و غرب و مخرب بودن سیاست‌های خارجی آنها مفروض گرفته شد. روسیه بر ضرورت حفظ استقلال سیاسی و ارزشی خود در سیاست خارجی تأکید کرده و به آینده بریکس به عنوان ابزاری موثر در پیشبرد منافع خود امید بسته است، هرچند که از نقاط ضعف و محدودیت‌های این ائتلاف نیز آگاهی دارد.
در پایان این بخش، به تغییرات گفتمانی در سیاست خارجی روسیه اشاره شد؛ حرکت از «واقع‌گرایی عمل‌گرا» به سمت «اوراسیانیسم تمدن‌گرا» و فاصله گرفتن از «یورو-آتلانتیسم کلاسیک». این تغییرات نشان‌دهنده نگاه جدید مسکو به بریکس به عنوان ابزاری برای مقابله با نفوذ غرب در تحولات ژئوپلیتیکی است. با این حال، تجربه نشست ۲۰۲۴ نشان داد که این تغییر گفتمانی به تنهایی نمی‌تواند مشکلات پیچیده روسیه را حل کند و مسیر دستیابی به اهداف استراتژیک مسکو همچنان با چالش‌های متعددی مواجه است.
در بخش سوم جلسه، به بررسی روابط ایران با بریکس و چالش‌های موجود در این سازمان پرداخته شد. ایران در بریکس با تفاوت‌های قابل توجهی میان آرزوهای ایدئولوژیک و واقعیت‌های ژئوپلیتیکی این ائتلاف روبه‌رو است. بریکس به عنوان یک اتحادیه جهانی، تحت تأثیر سه نیروی اصلی قرار دارد: اول، روسیه که رهبری بخش شرق را بر عهده دارد؛ دوم، چین که به‌ویژه در جهان جنوب و کشورهای درحال توسعه جایگاه خود را می‌سازد و تمایلی به ایجاد تنش‌های جدی با غرب ندارد؛ و سوم، کشورهای آفریقا و هند که به‌دنبال توسعه اقتصادی هستند و نمی‌خواهند بریکس به یک بلوک امنیتی تبدیل شود. در این میان، ایران نزدیک‌ترین کشور به روسیه است، به‌ویژه به دلیل چالش‌های مشترک در خاورمیانه و تضاد با غرب.
در بررسی عملکرد بریکس، مشخص شد که این ائتلاف علی‌رغم حضور کشورهای قدرتمند و تأثیرگذار در جهان جنوب، از جمله چین، روسیه، هند و برزیل، نتوانسته است به یک بلوک ژئوپلیتیکی منسجم تبدیل شود. در بیانیه پایانی نشست‌های بریکس، که شامل 136 بند بود، تنها در بند آخر به بحران اوکراین اشاره شد و در باقی بخش‌ها، تأکید بر مسائل اقتصادی و توسعه‌ای وجود داشت. این درحالی است که سازمان‌هایی نظیر ناتو با انسجام بیشتر و تمرکز بر مسائل امنیتی عمل می‌کنند.
بریکس در عمل بیشتر به مسائل اقتصادی و اجتماعی یا همان "low politics" توجه دارد و برخلاف تصور رایج، تمایلی به تقابل حداکثری با غرب ندارد. اولویت بریکس به اصلاح ساختارهای حکمرانی جهانی و ایجاد یک نظام اقتصادی منصفانه‌تر است. این سازمان در تلاش است تا نقش خود را در شکل‌دهی به نظم بین‌المللی ایفا کند، اما برخلاف اهداف ایدئولوژیک و ژئوپلیتیک برخی اعضا، تمرکز آن بر مسائل اقتصادی و اجتماعی است، نه کسب قدرت یا تسلط بر دیگران.
در مورد ایران، به‌ویژه با توجه به چالش‌های اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی، حضور این کشور در بریکس اهمیت ویژه‌ای دارد. ایران می‌تواند از عضویت در بریکس به عنوان فرصتی برای توسعه اقتصادی استفاده کند، هرچند که موانع خارجی نظیر تحریم‌ها می‌تواند بهره‌برداری از این فرصت‌ها را محدود کند. در همین راستا، بریکس به دنبال اصلاح سیستم مالی بین‌المللی و تأسیس یک سیستم مالی مشترک است. اما در این زمینه نیز مشکلات فنی و سیاسی، از جمله مخالفت چین با استفاده از یوآن به‌عنوان ارز مشترک و چالش‌های فنی در ایجاد یک ساختار مالی مشترک، بر سر راه قرار دارد.
همچنین، بریکس به‌طور کلی به‌دنبال توسعه پایدار است و معتقد است که جهان جنوب در تغییرات اقلیمی نقشی ندارد، اما این تغییرات به‌طور عمده در کشورهای جهان جنوب خود را نشان می‌دهد. اگر بریکس نتواند به‌طور مؤثر به توسعه پایدار بپردازد، آینده جهان جنوب با چالش‌های جدی روبه‌رو خواهد شد. درحال حاضر، بریکس تنها یک بانک (NDB) دارد که به تأمین مالی پروژه‌های زیربنایی در کشورهای درحال توسعه پرداخته است، اما پس از بحران اوکراین، همکاری با روسیه به‌طور کامل متوقف شده است، که این موضوع نشان‌دهنده غیرژئوپلیتیکی بودن این ائتلاف است.
در حوزه تجارت و روابط اقتصادی، بریکس تمایل دارد به حفظ و اصلاح نهادهای بین‌المللی مانند سازمان تجارت جهانی و صندوق بین‌المللی پول بپردازد. با این حال، ایران نمی‌تواند از بریکس به‌صورت ژئوپلیتیکی بهره‌برداری کند. رئیس‌جمهور ایران در نشست سران بریکس پیشنهادات مختلفی از جمله ایجاد پلتفرم‌های تجارت الکترونیک مشترک و توسعه سامانه‌های حمل و نقل هوشمند مطرح کرده است، اما به‌دلیل تحریم‌ها، ایران قادر به استفاده از این فرصت‌ها نخواهد بود.
در نهایت، بریکس به جای استفاده از واژه «تحریم»، از عبارت «محدودیت» برای فشارهای بین‌المللی بر ایران استفاده کرده و خواهان احیای برجام به عنوان یک راه‌حل دیپلماتیک است. بریکس به‌طور کلی بر توسعه و نوآوری تأکید دارد و در تلاش است تا مشکلات جهانی را با راهکارهای توسعه‌محور حل کند.
علیرضا رحمتی
